تولد و دوران کودکی

پروفسور سیدمحمود حسابی، از برجسته گان علم و فرهنگ معاصر و بنیان گذار فیزیک نوین ایران، در پنجم اسفند ماه سال 1281 شمسی از پدر و مادری تفرشی، در تهران پا به عرصه وجود گذاشت. پس از سپری نمودن چهار سال از دوران کودکی در تهران، به دلیل شغل پدر به همراه خانواده عازم لبنان گردید. در هفت سالگی، تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت با تنگ دستی و مرارت های دور از وطن، در مدرسه کشیش های فرانسوی آغاز کرد و هم زمان، تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی قرار گرفت. استعداد شگفت انگیز و پشتکار فراوان، باعث شد که بعدها حافظ کل قرآن کریم و دیوان حافظ گشته، و بر بوستان گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی اشراف کامل داشته باشد.

کارنامه درخشان علمی

شروع تحصیلات متوسطه پروفسور حسابی، مصادف با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو، پس از دو سال تحصیل در منزل، برای ادامه به کالج آمریکایی بیروت رفته و در هفده سالگی لیسانس ادبیات، در نوزده سالگی لیسانس بیولوژی و پس از آن مدرک مهندسی راه و ساختمان را گرفت. استاد هم چنین در رشته های پزشکی، ریاضیات و ستاره شناسی به تحصیلات آکادمیک پرداخت. در سال 1924 به مدرسه عالی برق پاریس وارد و در سال 1925 از آن جا فارغ التحصیل شد. سپس به دلیل وجود روحیه علمی، به تحصیل وتحقیق در دانشگاه سوربُن، در رشته فیزیک پرداخته و در سال 1927 در 25 سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را، با ارائه رساله ای تحت عنوان «حساسیت سلول های فتو الکتریکی» با درجه عالی دریافت کرد.

تحقیقات علمی

در زمینه تحقیق علمی، تاکنون 23 مقاله، رساله و کتاب از پروفسور حسابی چاپ شده است که در برگیرنده زمینه های گوناگون علمی است. از شمار این تحقیقات «تئوری بی نهایت بودن ذرات» است که به همین مناسبت، بزرگ ترین نشان علمی فرانسه به ایشان اهدا گردید. از تحقیقات دیگر پروفسور حسابی می توان به تحقیق درباره انواع ذرات، ارتعاش هسته مغناطیسی و لیزرها، هم چنین غور و جست و جو در زبان و ادبیات ایران، از جمله گلستان سعدی، دیوان بابا طاهر، شاهنامه فردوسی و... اشاره کرد.

خاطره ای از فرزند استاد

مهندس ایرج حسابی، فرزند پروفسور حسابی، در بیان خاطراتش از استاد چنین می گوید: در گذشته، اغلب دانشجویان دانشکده فنی دانشگاه تهران از فرزندان وکیلان بودند. آن ها به پروفسور حسابی ایراد می گرفتند که با این وضعیت خوب اجتماعی و مالی، نباید در کارگاه دانشکده پشت ماشین تراش بایستند یا اره و سوهان بکشند، ولی پروفسور همواره بر آموزش های عملی تأکید می کرد و می گفت: «تا کسی نتواند خوب اره کند و زمین را بیل بزند، نمی تواند مهندس خوب و موفقی شود». به همین دلیل شاگردان استاد، مهندسان واقعی بار می آمدند و همین ها بودند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فرار متخصصان خارجی، توانستند صنایع کشور را به دست بگیرند و با موفقیت اداره کنند.

حفظ و گسترش زبان فارسی

عشق و علاقه پروفسور حسابی به زبان و ادبیات فارسی، مثال زدنی بود و آن را عامل سربلندی فرهنگ ایرانی می دانست. همین امر باعث شده بود استاد در مقام یافتن واژه های اصیل فارسی به جای کلمات و اصطلاحات فنی بیگانه برآید. او در این راه تلاش های ارزنده ای به عمل آورد که نتیجه آن، رایج شدن بسیاری از واژه ها و اصطلاحات علمی فارسی، در مراکز علمی و فنی است. ریشه یابی لغت ها نیز از نظر استاد اهمیت زیادی داشت و همواره بر ضرورت این کار تأکید می نمود. استاد به زبان های بیگانه از جمله فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و عربی تسلط کامل داشت و در مطالعات و مکالمات، این زبان ها را به کار می گرفت. وی هم چنین به زبان های سانسکریت، لاتین، پشتو، اوستایی، ترکی و ایتالیایی اشراف داشت و آن را در تحقیقات علمی خود، به ویژه در امر واژه گزینی زبان فارسی به کار می برد.

اخلاق و عادات استاد

پروفسور حسابی مردی خوشرو، فروتن و با وقار بود. کم سخن می گفت و بسیار می اندیشید. قناعت و صرفه جویی، از ویژگی های اخلاقی ایشان بود و هر چه در اختیارشان قرار می گرفت، به عنوان نعمتی الاهی در نظر می گرفت و از آن کمال استفاده را می برد. هیچ گاه از تحصیل علم غافل نشد و در طول 38 سال پایانی عمر، شبی یک ساعت به فراگیری زبان آلمانی می پرداخت. گوش دادن به اخبارهای داخلی و خارجی، باغبانی، آهنگری، نجاری و ابداعات علمی و صنعتی، از سرگرمی های ایشان بود. به همسر و فرزندان خود عشق می ورزید، به آنان احترام می گذاشت و با وجود مشغله بسیار، همواره می کوشید از هر فرصتی برای تبادل نظر و هم نشینی با آنان استفاده کند.

ایمان و اعتقادات مذهبی

اعتقادات مذهبی پروفسور حسابی، ریشه ای عمیق داشت. او در دوران کودکی، حافظ کل قرآن کریم شد و در مباحث، همواره به آیات قرآن و روایات به عنوان شواهد و دلایل محکم استناد می کرد. استاد اعتقاد داشت که طبیعت، تحت آهنگ موزون و عرفانی خود در حال نیایش است و می گفت: «شاید بیست شاگرد ممتاز درس بخوانند و فارغ التحصیل شوند، ولی کسی که دید و نظر جدیدی دارد، بایستی تقوا نیز داشته باشد؛ چنین افرادی نسبت به دیگران برتری دارند». دکتر حسابی حتی به هنگام انتخاب همسر، با وجود پیشنهادهای بسیار از سوی خانواده های سرشناس و به اصطلاح متّجدد آن روز، دختری از خانواده روحانی برگزید. او فرزندان خود را از کودکی به فراگیری و انجام فرایض دینی ملزم ساخته، آنان را به تلاوت آیات با لهجه صحیح عربی و درک کامل معانی تشویق می کرد.

مرد اول علمی جهان

در پی تلاش بی وقفه پروفسور حسابی در زمینه های گوناگون علمی و فرهنگی، در سال 1350 به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران ملقب شد و در سال 1366 در کنگره «شصت سال فیزیک ایران» که به مناسبت بزرگداشت او بر پا شده بود، از خدمات علمی ایشان به عنوان «پدر فیزیک ایران» قدردانی به عمل آمد. نیز پروفسور حسابی، در سال 1990 به عنوان «مرد اول علمی جهان» برگزیده شد.

کتابخانه شخصی پروفسور حسابی

کتابخانه پروفسور حسابی، شامل 27 هزار و 400 جلد کتاب در زمینه های گوناگون ادبی، پزشکی، ریاضی، زیست شناسی، ستاره شناسی،فلسفی، فیزیکی، مذهبی و مهندسی در انواع مهندسی الکترونیک، برق، راه و ساختمان، شیمی و مکانیک است. هم چنین چندین دائرة المعارف مانند لاروس، بریتانیکا، بورداس و اَمریکانا و کتاب هایی در مورد مجسمه ها، نقاشی ها و موزه های معروف جهان نیز در آن یافت می شود. استاد با روزنامه ها و مجلات معتبری مانند نیوزویک، اِشپیگل، لوبوان، ساینتیفیک امریکان، فیزیکس نودی، فیزیکس وُرد، مجله مرکز علمی بِرن سوئیس، آکادمی علوم آمریکا و آکادمی علوم نیویورک مشترک بودند.

لزوم رسیدن به خودکفایی از نظر استاد

پروفسور حسابی می کوشید وسایل آزمایشگاه های دانشکده های علوم و فنی را از کهنه فروشی های مناطقی مانند دروازه قزوین بخرد و با مهیا کردن آن ها، آزمایشگاه مورد نیاز را بسازد. وقتی دستگاه جدیدی وارد می شد، ایشان ابتدا چند ماهی راهنمای آن را به دقت می خواند و پس از آگاهی کامل از جزئیات آن ها، دستگاه های مزبور را به کار می انداخت که همین امر، دستگاه ها را سالیان سال قابل استفاده می کرد. پروفسور حسابی، استقلال واقعی را رسیدن به «خودکفایی» می دانست و خود در این راه به رغم کهولت سن، تلاش بسیاری داشت و برای کشاورزی و دامپروری، اولویت خاصی قایل بود. ایشان گاه برای ساخت برخی قطعات صنعتی، ماه ها کار می کرد تا قطعه مورد نظرش را بسازد و کشور را از واردات آن بی نیاز کند.

تعدادی از تألیفات استاد

از پروفسور حسابی، کتاب های متعددی در دانش های گوناگون به چاپ رسیده که نام تعدادی از آن ها چنین است:

قانون تأسیس دانشگاه تهران، 1312؛ فیزیک دوره اول و دوم دبیرستان، 1318؛ نام های ایرانی، 1319؛ فیزیک حالت جامد به زبان های انگلیسی و فرانسه، 1348 و به زبان فارسی، 1358؛ واژه نامه تخصصی فیزیک، 1340 تا 1369؛ فرهنگ حسابی، تهران 1370؛ مقاله «وجود ذره باردار با جرمی بزرگ تر از الکترون»؛ مقاله «یادواره پروفسور انیشتین» به مناسبت درگذشت این فیزیکدان برجسته در دانشگاه تهران.

دستاوردها و خدمات پروفسور حسابی

فهرستی مجمل از خدمات و مشاغل علمی و فرهنگی پروفسور حسابی که شایان توجه است عبات اند از:

اولین نقشه برداری از راه ساحلی سراسری بندرهای خلیج فارس؛ ساخت اولین رادیو در ایران؛ اولین رئیس هیات مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران؛ بنیان گذاری مؤسسه ژئوفیزیک؛ تأسیس سازمان انرژی اتمی؛ ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی؛ تعیین ساعت ایران؛ و نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران. تمامی این خدمات، تنها نمایانگر گوشه ها و روزنه هایی از خدمات پروفسور محمود حسابی به کشور ایران است.

وفات

سرانجام پروفسور سید محمود حسابی، پدر فیزیک ایران، با وجود خدمات بسیار، پس از نود سال عمر پر بار و کسب افتخارات گوناگون برای کشور و ارائه علوم مختلف در پیشبرد دانش جهانی، در دوازدهم شهریور ماه سال 1371 در بیمارستان دانشگاه «ژنو» و به هنگام معالجه قلبی، بدرود حیات گفت. مقبره استاد بنا به خواست ایشان، در زادگاه خانوادگی اش، شهر تفرش قرار دارد. یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.